Marinus Breebaart, architect van de praktijk

19/09/2021

De Hilversumse architect Marinus Breebaart (1913-1993) kan met recht een vergeten architect worden genoemd. In de databases van Het Nieuwe Instituut, dé bron voor wie op zoek is naar architecten uit de vorige eeuw, is nauwelijks meer dan een vermelding van zijn naam te vinden. Het lijkt er dan ook op dat de architect zich niet mengde in de discussies over architectuur die in de vakbladen werden gevoerd. In plaats daarvan hield hij zich bezig met de praktijk van het bouwen.

Dat kwam voor Marinus Breebaart neer op het uitvoeren van heel veel verbouwingen en aanpassingen, niet alleen van woonhuizen, maar ook van kantoren, winkels en fabriekspanden. Daarnaast ontwierp hij enkele bungalows of landhuisjes en bijgebouwen (schuren, garages) in het naoorlogse Hilversum.
Maar zijn oeuvre bevat ook enkele bijzondere ontwerpen, zoals het eerste solarium in Nederland en de destijds hypermoderne melkfabriek voor de Verenigde Gooische Melkbedrijven, beide gebouwd in Hilversum midden jaren vijftig. In 2005 werd de melkfabriek aangewezen als gemeentelijk monument als ‘gaaf voorbeeld van functionalistische architectuur’.

Een deel van het oeuvre van Breebaart is ontsloten in een eerdere inventarisatie van het bouwarchief van de gemeente Hilversum op basis van de ondertekeningen en stempels op bouwtekeningen (op een stempel staat de naamsvermelding van de architect en eventueel andere ‘administratieve’ informatie).¹ Het valt niet met zekerheid te zeggen in hoeverre dit gedeelte volledig is.² Als bouwkundig tekenaar zal Breebaart aan meer ontwerpen hebben meegewerkt dan die daadwerkelijk zijn naamsvermelding hebben gekregen.

Van Breebaarts persoonlijk leven is nog minder bekend. Adresboeken en het CBG/Centrum voor familiegeschiedenis leverden summier informatie op. Een interview met zijn nicht Marry Vijlbrief-Van Petegem maakte dat de architect voor mij van een papieren architect een persoon van vlees en bloed werd, die zelfs een gezicht kreeg.³ Alles bij elkaar leverde dit een (klein) stukje inzicht in het leven en werk van deze praktische architect op, die het door zijn bijzondere ontwerpen zeker verdient als architect herinnerd te worden.

Het leven van Marinus Breebaart

Marinus Breebaart werd op 4 maart 1913 in Baarn geboren als oudste zoon van Leonard Breebaart (1889-1966) en Maria Sophia van Proosdij (1889-1974). Volgens de geboorteaangifte van Marinus was vader Leonard op dat moment fotograaf.⁴ Waarschijnlijk woonde het gezin op de Teding van Berkhoutstraat F20, waar Leonard in 1912 het fotoatelier van fotograaf Adriaan Boer (1875-1940) had overgenomen.⁵ In korte tijd verhuisde het gezin eerst naar Hilversum (Geuzenweg 163), vervolgens naar Amsterdam (W.B. Sumatrastraat 44¹) en tenslotte weer terug naar Hilversum. Volgens het adresboek van de gemeente Hilversum vestigden ze zich eind 1916 op de Leeghwaterstraat 92. Het beroep van vader Leonard luidde nu: klerk armenraad. Later stond hij te boek als boekhouder en voerde hij enige tijd een eigen accountantsbureau in Hilversum.

Als oudste zoon werd Marinus vernoemd naar zijn grootvader, die in 1902 op 42-jarige leeftijd was overleden. Zijn familie noemde hem Rinus of Rien. Saillant detail: bij de geboorteaangifte van Marinus was als getuige aanwezig architect Herman Onvlee (1885-1923), ontwerper van enkele monumentale kerkgebouwen in Nederland. Hoewel hij stierf toen Marinus nog maar 10 jaar oud was, zou hij, als vriend van de familie, de jonge knul best wel eens geïnspireerd kunnen hebben om zich in het bouwvak te bekwamen.

Na Marinus werden in het gezin nog vijf kinderen geboren. In 1915 kwam Klaas ter wereld en een jaar later Leonard (roepnaam Leo). In 1921 volgde de tweeling Anna Elizabeth Louise (Ans) en Christiaan (Chris), en in 1924 tenslotte werd dochter Maria Sophia (Miep) geboren.

Na 1 jaar MULO-onderwijs te hebben genoten, bezocht Marinus in Hilversum de Ambachtsschool aan de Lage Naarderweg. Daar kreeg hij in 1930 het getuigschrift Timmeren uitgereikt.⁶ Mogelijk is hij als leerjongen aan de slag gegaan of heeft hij nog tekenlessen aan de in hetzelfde gebouw gevestigde Avondvakteekenschool gevolgd, maar zeker is dat het hem niet aan ambitie ontbrak, want in mei 1938 slaagde hij voor het examen Bouwkundig Opzichter van de B.N.A. (Bond van Nederlandse Architecten).

Korte tijd stond Marinus midden jaren dertig als bouwkundig tekenaar ingeschreven op het adres Bosboom Toussaintlaan 75 in Hilversum. Van daar verhuisde hij in september 1936 naar Leiden (Leeuwerikstraat 8). Het is niet bekend waarom hij uit Hilversum vertrok, mogelijk had dat te maken met een opdracht of emplooi. Hij bleef in ieder geval nauwe banden met Hilversum onderhouden want op 7 april 1937 huwde hij in Hilversum met de uit Hilversum afkomstige Johanna van der Stal. Na het huwelijk woonde het paar in Leiderdorp (Dr. De Bruynestraat 28) waar op 14 maart 1938 hun dochter en enig kind Ellen werd geboren.

Het jaar 1938 was een bewogen jaar voor de architect. Na de geboorte van zijn dochter en het behalen van zijn diploma Bouwkundig Opzichter verhuisde het gezin weer terug naar Hilversum. Waarschijnlijk woonden ze de eerste twee jaren in bij de moeder van Johanna, die weduwe was, op de Gijsbrecht van Amstelstraat 349.⁷ Vanaf september 1940 stond Marinus ingeschreven op het adres Bilderdijklaan 11 in Hilversum.⁸ Marinus Breebaart woonde hier tot 1982, het jaar waarin hij naar Havelte (Schapendrift 43) verhuisde. Wellicht wilden hij en zijn vrouw dichter bij hun dochter Ellen wonen, die zich in 1976 in die plaats had gevestigd.

De laatste maanden van zijn leven woonde Marinus in een verzorgingshuis in Vledder. Hij stierf op 26 maart 1993 in Meppel en werd begraven in het familiegraf van zijn schoonouders Jacob van der Stal en Aleida van der Stal-de Boer op de begraafplaats Bosdrift in Hilversum. In 2001 werd hier ook zijn weduwe Johanna bijgelegd.

Architectenbureau Breebaart

Begonnen als bouwkundig tekenaar, vermoedelijk begin jaren dertig, omspant Breebaarts bouwkundige carrière ruim veertig jaar. Van de beginjaren in Leiden en Leiderdorp is geen informatie bekend. Door de (aanloop naar de) Tweede Wereldoorlog zal hij weinig werk hebben gehad, die eerste jaren.⁹ Wellicht dat het diploma bouwkundig opzichter dat hij in 1938 behaalde hem ertoe aanzette zichzelf architect te noemen en niet meer bouwkundig tekenaar. Zijn architectenbureau was gevestigd op het huisadres waar hij met zijn gezin woonde (Bilderdijklaan 11), een kleine twee-onder-een-kap middenstandswoning uit 1926.

Hier vind je een overzicht van de panden die door Breebaart in Hilversum zijn ge- of verbouwd. Wat opvalt aan de lijst is de grote diversiteit. Van het verbouwen van kleine schuurtjes en garages tot het ontwerpen en bouwen van complete fabriekspanden, en van eenvoudige woonhuizen tot een luxe villa.

De vroegst bekende door Breebaart ondertekende bouwtekening dateert uit 1947, de ondertekening luidt ‘m. breebaart arch’ (het betreft een ontwerp voor een schuur achter een woonhuis).

Het merendeel van de werken op het overzicht in de bijlage kwam in de jaren vijftig tot stand. Het was de wederopbouwperiode waarin veel, en vaak snel, gebouwd moest worden. Een enkele maal maakt de stempel op een bouwtekening melding van Breebaart en een andere architect. Zo werkte hij in 1949 samen met ir. J.R. Breemer aan de verbouwing van een landhuis aan de Utrechtseweg 70 en de bouw van een garage op het perceel. In 1951 werkte Breebaart samen met architect C.H van Wijk aan de bouw van een dubbel woonhuis aan de Van Ostadelaan en in 1956 met ir. J. Bordewijk, voormalig Directeur Bouw- en Woningtoezicht in Hilversum, aan een twee-onder-een-kapwoning aan de ’s-Gravelandseweg.
Voor zijn meest markante ontwerp, dat van de melkfabriek aan de Larenseweg werkte hij samen met de architecten Martens en Kramer uit Oosterhout. Vanaf circa 1955 verschijnt op de bouwtekeningen de naam of paraaf van een bouwkundig tekenaar. We zien namen als K. Vogel, J.H.A. de Wit, J. Stroeve, E. Queijsen, P.C. Floor. Dit kunnen medewerkers in dienst van Breebaarts architectenbureau, stagiaires of ingehuurde krachten zijn geweest.

Veel van Breebaarts ontwerpen werden uitgevoerd door de Hilversumse aannemer P.W. Schipper (inmiddels gevestigd in Almere maar nog steeds een veel gezien aannemer in de gemeente Hilversum). Breebaart ontwierp in 1953 diens woonhuis aan de Diependaalselaan 124, een jaren vijftig bungalow met bedrijfsruimte aan de lager gelegen achterzijde. Het woonhuis is aan de buitenzijde nog vrijwel onveranderd. Lange tijd gebruikte Schipper het woonhuis als logo op zijn briefpapier.

Bouwen in Hilversum

Er zijn weinig krantenberichten, vaak een waardevolle bron van informatie, waarin Marinus Breebaart als architect wordt genoemd. Een bericht in de Gooi- en Eemlander van 2 oktober 1947 maakt melding van de overdracht van een legeringsgebouw annex kantine op het Landgoed De Zwaluwenberg (Utrechtseweg 223-225) aan Prins Bernhard in zijn functie als Inspecteur-Generaal der Krijgsmacht. Zwaluwenberg was na de oorlog door Prins Bernard en zijn staf in gebruik genomen. Op het landgoed werden ook troepen van de Genie gelegerd.
Volgens het bericht was het gebouw ontworpen door architect M. Breebaart te Hilversum en onder diens leiding tot stand gekomen. Het zal een van de eerste gebouwen van de architect van na de oorlog zijn geweest en de vermelding in de krant heeft hem wellicht enige bekendheid opgeleverd. Volgens de verslaggever van de Gooi- en Eemlander maakte het gebouw een prettige, frisse indruk en was de kantine aantrekkelijk aangekleed.¹⁰ Over het pand zelf is helaas niets meer bekend, en verder (archief)onderzoek heeft niet meer informatie over dit ontwerp opgeleverd.

Meerdere krantenberichten verschenen over de twee ontwerpen van de architect die het meest tot de verbeelding spreken: het solarium aan de Emmastraat uit 1956 en de melkfabriek aan de Larenseweg uit 1957. In de Laarder Courant van 13 februari 1959 vond ik een klein berichtje waarin gemeld wordt dat een plan van Breebaart voor een verzorgingsflat van 5 woonlagen op een terrein aan het Laarderhoogt niet door gaat. De initiatiefnemer van het plan, die niet met name wordt genoemd, trok zich terug vanwege te verwachten moeilijkheden met omwonenden.¹¹ Helaas kennen we ook dit ontwerp niet, het is vermoedelijk het enige hoogbouwontwerp van de architect geweest.

Een vroeg fabrieksontwerp maakte Breebaart voor handelsonderneming Kees de Ruiter aan de Simon Stevinweg 48. In 1949 ontwierp hij een machinefabriek op het achtergelegen terrein. Hier werd rond 1975 de Al Fath Moskee gevestigd. De woonhuizen die Breebaart ontwierp kwamen alle tussen 1950 en 1960 tot stand. De ontwerpen varieerden van eenvoudige bakstenen (semi-) bungalows met een pannen dak, typerend voor de bouwperiode, tot meer luxe woonhuizen al dan niet met een rieten kap. Een bijzonder ontwerp is een dubbele villa (twee-onder-een-kap) aan de ’s-Gravelandseweg.

De vele garages die tot Breebaarts opdrachten behoorden laten zien dat het de tijd was van de opkomst van de auto. Voor een groot binnenterrein omsloten door de Bilderdijklaan, Helmerslaan en Bosboom Toussaintlaan kreeg Breebaart in 1961 de opdracht een aantal garageboxen te ontwerpen. Het terrein was in handen van groentehandelaar P. Verloop en op het terrein, dat lager lag dan de omringende bebouwing, bevonden zich enkele kelders die gebruikt werden als aardappelopslag. De vergunningaanvraag van Breebaart betrof vijf dubbele garages, maar vele bezwaren later mochten er slechts drie worden gebouwd.

Het terrein bleef jarenlang de gemoederen van omwonenden en gemeente bezighouden. Een nieuwe vergunningaanvraag van Breebaart voor de bouw van nogmaals drie garageboxen werd in 1967 goedgekeurd nadat de gemeente oordeelde dat gebleken was dat er verkeerstechnisch geen sprake was van enige hinder van de bestaande garages en dat het geheel een verzorgde indruk maakte en in een behoefte voorzag.

Voor autohandel Peters aan de Emmastraat 9 verbouwde Breebaart in 1959 de werkplaats tot showroom. Het pand werd in 1974 verbouwd tot restaurant en de showroom werd een grote eetzaal. Bij velen is de voormalig autohandel nu bekend van het hier gevestigde Kantonees specialiteitenrestaurant Royal Mandarin. Ook typerend voor de tijd waren aanpassingen van winkelpuien tot grote glazen etalages, zoals Breebaart in 1956 ontwierp voor de eigenaar van een kledingwinkel aan de Groest 60. Door latere verbouwingen, waaronder een compleet nieuwe voorzetgevel, is hier weinig meer van terug te zien.

Enkele markante ontwerpen

Enkele ontwerpen van Breebaart stijgen qua architectuur duidelijk uit boven zijn gangbare werk en verdienen daarom meer aandacht. Het betreft de ontwerpen voor het solarium aan de Emmastraat, de melkfabriek aan de Larenseweg en de dubbele villa aan de ’s-Gravelandseweg. Deze opdrachten moeten een uitdaging zijn geweest voor de architect.

Nooit eerder was in Nederland een apart gebouw voor een solarium gebouwd en veiligheid stond bij deze nieuwe ontwikkeling voorop. Bij de melkfabriek moesten vooral de diverse productielijnen functioneel en efficiënt ingericht worden. En de dubbele villa aan de ’s-Gravelandseweg mocht er vooral niet uitzien als een dubbele villa; expliciet was de opdracht van de welstandscommissie dat bebouwing en tuin niet de indruk mochten wekken gedeeld te zijn.  

Van de genoemde drie ontwerpen zijn separate kunststukjes verschenen.
Lees hier over het solarium aan de Emmastraat.
Lees hier over de melkfabriek aan de Larenseweg.
Lees hier over de bijzondere dubbele villa aan de ’s Gravelandseweg.

Tot slot

Het oeuvre dat Marinus Breebaart heeft achtergelaten is kenmerkend voor de wederopbouwperiode waarin het tot stand kwam. Jaren vijftig bungalows, een dubbel woonhuis want woningnood, garages want de opkomst van de auto, fabrieksruimtes, een enkele winkelpui, Breebaart kon als architect profiteren van de grote hoeveelheid en diversiteit aan bouwopgaven waar de naoorlogse periode om vroeg.
We kunnen concluderen dat de architect meeging in de vaart der volkeren. Een architect met een bouwkundige achtergrond die zich niet uitte in allerlei theoretische beschouwingen, maar genoeg had aan de praktische uitoefening van zijn beroep in zijn woonplaats Hilversum. Geen hoogvlieger, maar wel iemand die de uitdaging niet schuwde. Hiervan getuigen zijn ontwerpen voor het eerste solarium in Nederland, de hypermoderne melkfabriek en zijn bijzondere uitwerking voor een twee-onder-een-kap die er niet zo mocht uitzien. Hiermee verdient de architect het in mijn ogen om aan de vergetelheid onttrokken te worden.

Joke Reichardt, september 2021.

Met speciale dank aan Marry Vijlbrief-Van Petegem en de bewoners van ’s Gravelandseweg 125.

Literatuur

Architectenbureau Martens, Kramer en De Morree, ‘Problemen bij de bouw van zuivelfabrieken’, Bouw 17 (1962) 14, pp. 478-483.
Annette Koenders, ‘Het Diergaardepark. Een ontstaansgeschiedenis van een eigenzinnige park in het noordwestelijk villagebied’, Hilversums Historisch Tijdschrift Eigen Perk 1999/1, pp. 15-23.
Eddie de Paepe, ‘Een unicum in den lande. Het eerste solarium van Nederland stond in Hilversum’, Hilversums Historisch Tijdschrift Eigen Perk 2001/4, pp. 176-184.
Bram van der Schuyt en Ineke de Ronde (red.), De ’s-Gravelandseweg en zijn bewoners, Hilversum 2005.
V.G.M. Koerier. Eenmalige uitgave van de VGM over de opening van de Melkfabriek aan de Larenseweg, januari 1958.

Archieven

Het Utrechts Archief (HUA); 463 Burgerlijke Stand van de gemeenten in de provincie Utrecht 1903-1942, 94-06 Baarn 1913.
Noord-hollands Archief (NHa); 793 Collectie van het Historisch Archief van Melkunie Holland te Alkmaar.
Streekarchief Gooi- en Vechtstreek (SAGV); 167 Bouwvergunningen Gemeente Hilversum (1880) 1901-2000. Streekarchief Gooi- en Vechtstreek (SAGV); Adresboeken Hilversum.
Wageningen Universiteit (WUR); Database TUiN.

Websites

www.archief.amsterdam.nl.
www.delpher.nl.
www.gooienvechthistorisch.nl.
www.hetutrechtsarchief.nl.
www.nvtg.nl.
www.scherptediepte.eu/nl.
www.wur.nl.

Foto’s auteur tenzij anders vermeld.

Noten

1. Voor zover bekend is er geen archief van het architectenbureau van Marinus Breebaart bewaard gebleven. Dat betekent dat inventarisatie van zijn werk afhankelijk is van de stempels op bouwtekeningen, namen in bouwdossiers en kranten- of tijdschriftartikelen. Hilversummer Eddy Sülzle heeft een grote collectie foto’s en bouwtekeningen van Hilversumse panden gerangschikt naar hun ontwerper online gepubliceerd op de website www.hilversum2.clubs.nl. Ik heb dankbaar gebruik gemaakt van zijn inventarisatie van adressen waar Marinus Breebaart gebouwd heeft.
2. Sülzle schat in dat zijn inventarisatie voor ongeveer 90% compleet is.
3. Telefonisch interview gehouden op 28 mei 2020. Marry Vijlbrief-Van Petegem is een dochter van Ans Van Petegem-Breebaart, een jongere zus van Marinus.
4. Het Utrechts Archief, Burgerlijke Stand van de gemeenten in de provincie Utrecht 1903-1942. Als getuigen bij de aangifte waren aanwezig Louis Onvlee, schoolhoofd, en zijn zoon, Herman Onvlee, architect.
5. Biografie Adriaan Boer, http://journal.depthoffield.eu/vol12/nr25/f01nl/nl (geraadpleegd 19 juli 2020).
6. Gooi- en Eemlander 29 maart 1930.
7. Leidsch Dagblad 6 augustus 1938.
8. SAGV, Adresboeken Hilversum.
9. Volgens Marry Vijlbrief werd er in haar jeugd door haar moeder (Breebaarts zus Ans) wel eens aangehaald dat Breebaart in de eerste oorlogsmaanden op de Grebbeberg zou hebben gevochten.
10. De Gooi- en Eemlander 2 oktober 1947.
11. Laarder Courant 13 februari 1959.

---