What’s in a name?

07/01/2021

Ik ben gek op collages. Kunstwerken waarbij geknipt, gescheurd, geplakt, gezaagd, gebouwd en samengesteld wordt. Variërend van tweedimensionale schilderijen, digitaal of ambachtelijk gecreëerd, tot driedimensionale kunstwerken, die we meestal assemblages noemen. Ze geven me het (onterechte) gevoel dat ik zelf ook kunstenaar zou kunnen zijn.

Een vroege collage-kunstenaar is de in Hannover geboren Kurt Schwitters (1887-1948). Tijdens zijn kunstenaarsbestaan heeft hij er talloze gemaakt, waarvan een groot deel in het Museum of Modern Art (MoMa) in New York terecht is gekomen.

Het was daar, dat ik plotseling oog in oog stond met een van Schwitters’ collages met daarop een opvallend strookje papier met de naam: Reichardt-Schwertschlag. Huh?! Het informatiebordje naast het werk vermeldde de titel van het werk: Santa Claus. Gemaakt in 1922 en door het museum aangekocht in 1935. Meer informatie werd niet gegeven. Maar als je jouw naam vindt op een werk van een kunstenaar, dan moet je daar natuurlijk induiken. Dat deed ik dan ook maar, *SPOILER-ALERT*, ik kwam er niet achter waar de naam Reichardt-Schwertschlag op het werk vandaan komt of wat de betekenis er van is. Toch bleek de collage van Schwitters een Kunststukje meer dan waard.

Der Weihnachtsmann

De collage Santa Claus of Der Weihnachtsmann zoals de originele Duitse titel luidt, bestaat uit een groot aantal snippers papier op, over en naast elkaar geplakt. De snippers hebben verschillende dessins, kleuren en structuren. Het kunnen stukjes behang, karton, krantenpapier of tijdschriftpagina’s zijn. Enkele snippers zijn bedrukt of met hand beschreven, maar hiervan zien we slechts fragmenten. Matte bruine en grijsachtige kleuren overheersen. Aan de linker onderkant van het werk zijn onder elkaar twee strookjes papier geplakt. Het bovenste is wit van kleur en bevat de in bruine letters getypte tekst Reichardt-Schwertschlag. Daaronder, buiten de eigenlijke collage, plakt een stukje bruin papier met in zwarte gotische letters Der Weihnachtsmann. Hieronder heeft Schwitters het werk gesigneerd: K. Schwitters 22.

Kurt Schwitters, Reichardt-Schwertschlag/Der Weihnachtsmann, 1922, mixed-media. Collectie Museum of Modern Art, New York.

Kurt Schwitters

Schwitters, geboren in Hannover in 1887, werd opgeleid aan de kunstacademie van Dresden waar hij in 1915 afstudeerde. Vanaf 1910 maakte hij voornamelijk (post-)impressionistische schilderijen, maar naarmate de Eerste Wereldoorlog vorderde werd zijn werk steeds expressionistischer.  In 1918 sloot hij zich in Hannover, waar hij woonde en werkte, aan bij de Dada-beweging. De Dada-kunstenaars bewogen zich op vele terreinen, zoals beeldende kunst, poëzie, theater en grafisch ontwerp. Het was niet zozeer een stijlbeweging maar een groep kunstenaars die zich op een absurdistische manier uitte. Kurt Schwitters ontpopte zich binnen de Dada-beweging als dichter, publicist en typograaf. In 1937 vluchtte hij voor het nazisme, dat zijn werk bestempelde als ‘entartet’, naar Oslo. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog  week hij uit naar Engeland. Hier bleef hij de rest van zijn leven werken, eerst in Londen en later in het Lake District. Op 8 januari 1948 stierf hij in het ziekenhuis van Kendal aan een longziekte.

Kurt Schwitters [www.widewalls.ch]

‘Merzbilder’

Het ontstaan van collages in de moderne kunst wordt toegeschreven aan de kunstenaars Picasso en Braque. In 1911 begonnen ze met het opnemen van letters in hun kubistische schilderijen. Een jaar later kwam er een nieuwe dimensie bij door stukken krant en karton in te hun werk te plakken. Het woord collage verwijst naar het Franse werkwoord coller dat plakken of kleven betekent.

Kurt Schwitters begon met het maken van collages in de winter van 1918-1919. Hij verzamelde stukjes krantenpapier, snoepwikkels en ander afval en maakte daar een compositie van. Hij noemde zijn collages Merzbilder of kortweg Merz, een zelfbedacht woord dat niets betekende maar dat hij afleidde van een snipper krantenpapier dat het Duitse woord Commerz bevatte en dat hij las als ‘Komm Merz’. Vervolgens paste hij het woord Merz toe op alles waar hij mee bezig was: als merz-kunstenaar maakte hij merz-tekeningen, merz-schilderijen, merz-collages. Van 1923 tot 1932 was hij redacteur en uitgever van ‘Merz’, een dadaïstisch tijdschrift voor Nederland. In 1923 begon hij zelfs met een merz-bouwwerk in zijn studio in Hannover. In de loop der jaren ontwikkelde deze driedimensionale ‘Merzbau’ zich tot een soort mythische druipsteengrot met meerdere kamers, geconstrueerd van verschillende materialen en straatafval. Bij een luchtaanval in de Tweede Wereldoorlog ging zijn ‘Merzbau’ in Hannover verloren. Zowel in Noorwegen, als in Engeland begon Schwitters later aan nieuwe versies, maar deze werken heeft hij nooit kunnen voltooien.

Onderdeel Merzbau van Schwitters in zijn studio in Hannover. Foto: Wilhelm Redemann, 1933.

Onderdeel Merzbau van Schwitters in zijn studio in Hannover. Foto: Wilhelm Redemann, 1933.

Dada

Als een van de voormannen van de Dada-beweging maakte Schwitters met Theo van Doesburg en enkele bevriende kunstenaars in 1923 een Dada-tournée door Nederland. Er vonden optredens plaats in Den Haag, Haarlem, Amsterdam, Rotterdam, ’s-Hertogenbosch, Utrecht, Leiden en Drachten, die ieder een eigen programma hadden. Voor de avond in Drachten op 14 april 1923 schreef Schwitters het gedicht ‘Wij w88888888’ als aankondiging van zijn optreden:

Wij w88888888
Wij w88888888
W88888888
Wij tr88888888
Wij tr88888888
Te blijven w88888888

Volgens het Leidsch Dagblad wist Schwitters “een pandemonium te ontketenen, toen hij enkele verzen of wat er voor door moet gaan, geluid voortbrengend voordroeg en daarbij met de ogen dicht een soort krolse kat nabootste. Er werd meegejoeld, meegerateld zelfs, gemiauwd, ja wat niet al.” Alle optredens deden veel stof opwaaien. Niet zonder ironie wijdde de Nieuwe Hoornsche Courant van 17 maart 1923 er een Dada-gedichtje aan:

Reichardt-Schwertschlag/Der Weihnachtsmann

Terug naar de collage in het MoMa. Zoals gezegd, heeft het museum een grote verzameling collages van Schwitters. Het werk Reichardt-Schwertschlag/Der Weihnachtsmann was het eerste werk van Schwitters dat het MoMa in haar collectie opnam. In 1934 stelde het MoMa voor het eerst een werk van Schwitters tentoon, dat aan het museum was uitgeleend door de Amerikaanse kunstverzamelaar Katherine Dreier (1877-1952). Zij was het ook die Alfred Barr, de directeur van het museum, aanraadde om in Hannover een bezoek te brengen aan Schwitters’ atelier.

In de zomer van 1935 ging Barr, vergezeld van zijn vrouw Margaret, naar Hannover. Schwitters kregen ze niet te zien, maar wel werden ze door Schwitters’ zoon rondgeleid in de Merzbau. Margaret herinnerde zich later dat de enorme driedimensionale Merzkunst een betoverend effect op hen beiden had gehad. Tijdens dezelfde reis kochten ze in Parijs verschillende kunstwerken voor het museum aan, waaronder Reichardt-Schwertschlag/Der Weihnachtsmann van Schwitters (voor een bedrag van 6 dollar). Al snel daarna werden meer werken van de kunstenaar  aangekocht.

Inmiddels bestaat de collectie uit meer dan 150 werken, waaronder meer dan 60 Merzbilder.  De meeste werken zijn getiteld Merz gevolgd door een nummer, en eventueel een subtitel. Hoewel dat bij deze collage niet het geval is, past het werk onmiskenbaar in de enorme reeks Merzcollages die Schwitters heeft geproduceerd. Overigens is niet bekend hoe Schwitters het werk zelf noemde. Mijn email aan het museum of ze meer konden vertellen over het kunstwerk is helaas nooit beantwoord.

Kurt Schwitters, Merz 221. Dramatik, 1921 [www.artnet.com]

Kurt Schwitters, Merz 9b, 1919 [wikimedia.commons]

Toeval?

Reichardt-Schwertschlag hangt niet continu op zaal in het MoMa. Het werk werd in 2011, tezamen met een aantal andere vroege collages en tekeningen van de kunstenaar, tentoongesteld binnen een selectie moderne kunst uit de vaste collectie van het museum. Het was kennelijk puur toeval dat ik het werk tijdens mijn bezoek zag hangen. Hoewel, toeval? Later dat jaar begon ik met mijn studie Kunstgeschiedenis die uiteindelijk het begin vormde van een hele reeks Kunststukjes. Toeval of niet, het blijft bijzonder om je eigen naam op het werk van zo’n gerenommeerde kunstenaar te zien staan. Begrijpelijk dat Kurt Schwitters sindsdien een speciaal plekje in mijn kunstminnend hart heeft gekregen. En de betekenis en achtergrond van de naam op het kunstwerk… ach, geheel in Dada-stijl noemen we dat een gevalletje Merz.

Joke Reichardt, januari 2021.

Naschrift
Het is altijd fijn als jouw artikel gelezen wordt en zelfs mensen uitdaagt om er iets mee te doen. Dat gebeurde met bovenstaand Kunststukje over de collage van Kurt Schwitters. De redacteur van het tijdschrift De Balk ging op zoek naar de herkomst van de naam Reichardt-Schwertschlag.
Lees hier zijn relaas dat verscheen in De Balk 10 (meer De Balk vind je op https://debalk.wordpress.com/).

Lees ook

Margarethe Reichardt: eigenzinnig, veelzijdig en experimenteel textielontwerper

Het schilderij van opa Reichardt

Op eigen risico!